Ελλάδα - Τύπος

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Πριν και κατά τη διάρκεια της Eπανάστασης του 1821 Η γέννηση του ελληνικού Τύπου συντελέστηκε ουσιαστικά στα τέλη του 18ου αιώνα στις περιοχές της ελληνικής διασποράς. Η οικονομική ευρωστία της νεοσύστατης ελληνικής αστικής τάξης και η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού και της εθνικής απελευθέρωσης δημιούργησαν το πρόσφορο έδαφος. Η πρώτη ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε στη Βιέννη το Μάιο του 1784 από τον τυπογράφο και εκδότη Γεώργιο Βεντότη, αλλά ύστερα από δύο μήνες υποχρεώθηκε σε κλείσιμο, λόγω των τουρκικών πιέσεων προς την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Το 1790 εκδόθηκε η Εφημερίς (1790-98) των αδελφών Μαρκίδων Πουλίων, επίσης στη Βιέννη. Η έκδοση διακόπηκε όταν ένας από τους αδελφούς συνελήφθη ως συνεργάτης του Pήγα Φεραίου. Εκδόθηκαν επίσης τα εξής ελληνόφωνα έντυπα: Ερμής ο Λόγιος (1811•21, Βιέννη) από τον Άνθιμο Γαζή, Καλλιόπη (1819-21, Βιέννη), Ειδήσεις διά τα Ανατολικά Μέρη (1811, Βιέννη), Ελληνικός Τηλέγραφος (1812-1836 Βιέννη), Αθηνά και Μουσείον (1819, Παρίσι) και Μέλισσα (1819-21 Παρίσι). Το ξέσπασμα της Επανάστασης στον ελλαδικό χώρο απαιτούσε τη δημοσιογραφική της στήριξη. Εμφανίστηκαν οι πρώτες εφημερίδες στην Ελλάδα, όπου υπήρχε ενημέρωση για τις πολεμικές επιχειρήσεις, σε συνδυασμό με την προβολή του δίκαιου της εξέγερσης. Οι Έλληνες πρωτοπόροι του Τύπου ήταν επηρεασμένοι από τις δημοκρατικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και δεν δίσταζαν να κρίνουν ακόμα και τις νεοσύστατες ελληνικές Αρχές. Αντιμετώπιζαν όμως τεράστια προβλήματα, όπως την έλλειψη τυπογραφικών μέσων, ταχυδρομείου κ.ά. Κυκλοφορούσαν τρεις χειρόγραφες εφημερίδες: η μία ήταν η Εφημερίδα του Γαλαξιδιού, γνωστή και ως «ψευδοφυλλάδα», καθώς δημοσίευε εμφανώς ψευδείς ειδήσεις για την εξέλιξη του πολέμου, για να ανορθώσει το ηθικό των αγωνιστών. Μοναδικό γνωστό φύλλο της είναι αυτό της 27ης Μαρτίου 1821, η άλλη η Εφημερίς Αιτωλική (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1821, Μεσολόγγι), επίσης με ανακριβείς ειδήσεις, και η τρίτη ο Αχελώος (Φεβρουάριος 1822, Βραχώρι, σημερινό Aγρίνιο), επίσημη εφημερίδα της επαναστατικής διοίκησης Δυτικής Ελλάδας. Η πρώτη έντυπη εφημερίδα εκδόθηκε στην Καλαμάτα, τον Αύγουστο του 1821, με τον τίτλο Σάλπιγξ Ελληνική. Το τυπογραφείο είχε μεταφερθεί από τον Δημήτριο Υψηλάντη και εκδότης είχε αναλάβει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, με εμπειρία στη Bιέννη και θεμελιωμένες δημοκρατικές πεποιθήσεις. Εκδόθηκαν μόλις τρία φύλλα (1η, 5η και 20ή Αυγούστου), καθώς ο Θ. Φαρμακίδης παραιτήθηκε, αρνούμενος προληπτική λογοκρισία. Ακολούθησε ένα εκδοτικό κενό, αφού μέχρι το 1824 καμία εφημερίδα δεν κυκλοφορούσε. Το 1824 εκδόθηκαν τα Ελληνικά Χρονικά (1 Ιανουαρίου 1824-20 Φεβρουαρίου 1826) από τον Ελβετό Ιωάννη Ιάκωβο Μάγερ, σε τυπογραφείο –προσφορά της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου. Αργότερα κυκλοφόρησε η Εφημερίς των Αθηνών (20 Αυγούστου 1824-Απρίλιος 1826) από τον Γεώργιο Ψύλλα, η οποία γραφόταν στη δημοτική και περιείχε και άρθρα για την πνευματική κίνηση. Ο Φίλος του Νόμου (10 Μαρτίου 1824-27 Μαίου 1827) εκδιδόταν στην Ύδρα από τον Ιταλό Ιωσήφ Κιάππε, ως επίσημο φύλλο της τοπικής διοίκησης (έως το 1825). Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος (Οκτώβριος 1825-Μάρτιος 1832) εκδόθηκε αρχικά στο Ναύπλιο, για να μεταφέρει στη συνέχεια την έδρα της στην Αίγινα και στον Πόρο. Επίσημο όργανο της διοίκησης, διευθυνόταν την πρώτη διετία από τον Θ. Φαρμακίδη. Διακρινόταν για την πλούσια ύλη του και για τα επικριτικά σχόλια προς την κυβέρνηση, που στοίχισαν στον Θ. Φαρμακίδη νέα απόλυση. Από το 1832 μετονομάστηκε σε Eθνική Eφημερίδα και το 1833 σε Eφημερίδα της Kυβερνήσεως. Η Eφημερίδα της Kυβερνήσεως κυκλοφορεί έως τις μέρες μας, δημοσιεύοντας τους νόμους του κράτους. Η Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος (Ιούλιος 1827-Μάιος 1828) εκδιδόταν από το δημοκράτη Υδραίο Παντελή Κ. Παντελή. Από το Μάιο του 1827 ήταν η μόνη εφημερίδα που εκδιδόταν εκτός από την κυβερνητική Γενική Εφημερίδα. Η κριτική που ασκούσε στην εξουσία οδήγησε στο κλείσιμό της από τον Ιωάννη Καποδίστρια. Η περίοδος αμέσως μετά την επικράτηση της Επανάστασης χαρακτηριζόταν από τις πρώτες προσπάθειες ελέγχου του Τύπου, παρά το γεγονός ότι και τα δύο συντάγματα (1823 Άστρους και 1827 Tροιζήνας) κατοχύρωναν την ελευθεροτυπία. Στις 26 Απριλίου του 1831 εκδόθηκε στο Ναύπλιο το «ψήφισμα κανονίζον τα περί Τύπου», το οποίο οδηγούσε σε κλείσιμο ακόμα και φιλοκυβερνητικά έντυπα, που ασχολούνταν κυρίως με θέματα εκπαίδευσης (Αθηνά-Ναύπλιο. του Γ. Χρυσίδη, Αιγιναία-Αίγινα). Έκλεισε και η Ηώς του Εμμανουήλ Αντωνιάδη (Φεβρουάριος 1830-Απρίλιος 1831). Μια καθαρά αντιπολιτευτική εφημερίδα, ο Απόλλων (Μάρτιος-Οκτώβριος 1831) του Αναστασίου Πολυζωίδη, κατέφυγε στην Ύδρα. Η περίοδος του Όθωνα (1833-62) Πρόκειται για μια περίοδο έντονης πολιτικοποίησης, με μαχητικές εφημερίδες, εβδομαδιαίες ή δισεβδομαδιαίες, δίστηλες ή τρίστηλες, χωρίς συγκεκριμένη σελιδοποίηση. Οι εφημερίδες της εποχής διακινούνταν μέσω συνδρομητών σε μικρό αριθμό φύλλων. Εκτός από τον εκδότη-ιδιοκτήτη, απασχολούσαν το πολύ μέχρι δύο συντάκτες, αλλά διέθεταν ως συνεργάτες γνωστούς πολιτικούς και διανοουμένους. Το βασικό ήταν η αρθρογραφία, ενώ η ειδησεογραφία ήταν λειψή, κυρίως από το εσωτερικό. Σχεδόν το σύνολο του Τύπου ήταν στρατευμένο κατά της βαυαροκρατίας και της απολυταρχίας και υπέρ της παραχώρησης συντάγματος. Η εξουσία αντέδρασε με τρεις νόμους, που στρέφονταν ευθέως κατά της ελευθεροτυπίας: «Περί εγκλημάτων εκ της καταχρήσεως του Τύπου» (1833), «Περί Αστυνομίας και Τύπου» και «Περί εξυβρίσεων εν γένει και περί Τύπου» (1837). Η κατάκτηση του συντάγματος (1843) έδωσε νέο περιεχόμενο στο δημοκρατικό αγώνα των περισσότερων εφημερίδων. Στο στόχαστρο βρέθηκε η «ξενοκρατία», όρος που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την εφημερίδα Ελπίς, στις 24 Δεκεμβρίου του 1836. Η Ελπίς (1836-68) του Κωνσταντίνου Ν. Λεβίδη ζήτησε από το πρώτο της φύλλο σύνταγμα. Το Νοέμβριο του 1837 ανεστάλη η έκδοσή της λόγω δίωξης του εκδότη. Επανήλθε μετά την ψήφιση του Συντάγματος ως «εφημερίς των αρχών της 3ης Σεπτεμβρίου». Το 1837 εξέδιδε και φιλολογικό παράρτημα, ίσως το πρώτο ένθετο στην ιστορία του ελληνικού Τύπου, με τίτλο «Κοινωφελής Γνώσις». Ο Αιών (1838-57), ριζοσπαστική αντιβαυαρική εφημερίδα, εκδιδόμενη από τον Ιωάννη Φιλήμονα, διέκοψε την έκδοσή της όταν φυλακίστηκε ο εκδότης της, που αρθρογραφούσε κατά της γαλλικής κατοχής. Εξέφραζε τις απόψεις του κόμματος των Ναπαίων (ρωσόφιλο). Το 1857 επανεκδόθηκε, με διευθυντή τον Τιμολέοντα Φιλήμονα. Το δημοκρατικό αντιβασιλικό χώρο εξέφραζαν ακόμα η Αθηνά (1832-64) του Εμμανουήλ Αντωνιάδη, ο Ανεξάρτητος, ο Σωτήρ (1834-38) του Ν. Σκούφου, η Καρτερία, ο Ήλιος, η Πρόοδος, η Συνταγματική, ο Φίλος του Λαού και το Φως. Στο φιλοκυβερνητικό στρατόπεδο ανήκαν η Αναγεννηθείσα Ελλάς, ο Ελληνικός Ταχυδρόμος (1836-41) με συντάκτη τον Χ. Σακελλαρίου, σχεδόν ημιεπίσημο φύλλο της κυβέρνησης, η Εθνική, η Εφημερίς των Αγγελιών και η Αυγή (1858-62, 1864-76), η οποία από αντιοθωνική μετατράπηκε σε βασικό στήριγμα του καθεστώτος. Όταν εκθρονίστηκε ο Όθωνας, οι εγκαταστάσεις της καταστράφηκαν από το πλήθος. Μετά το 1864 στάθηκε αντιπολιτευτική στη δεύτερη δυναστεία. Την ίδια περίοδο κυκλοφόρησαν και τα πρώτα περιοδικά, κυρίως ιστορικά και φιλολογικά, όπως η Eυτέρπη του ιστοριοδίφη Γ. Kαμπούρογλου (1848-54) και η Πανδώρα των N. Δραγούμη, K. Παπαρρηγόπουλου και A.P. Pαγκαβή. Περίοδος 1864-1900 Η εγκατάσταση της δεύτερης βασιλικής δυναστείας επέφερε μεγάλες αλλαγές. Τα κόμματα της οθωνικής περιόδου αποσυντίθενται, μαζί με τις κυριότερες εφημερίδες. Νέα κόμματα και νέες ιδέες εμφανίζονται, μαζί με νέες εφημερίδες. Εκδίδονται έντυπα που εκφράζουν πια άμεσα πολιτικά κόμματα, αν και όχι με τη μορφή οργάνου: Το Εθνικόν Πνεύμα (1868-76) το κόμμα του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, η Εφημερίς των Συζητήσεων (1870-95) του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, η Ώρα (1875-88) του Χαριλάου Τρικούπη και η Πρωία (1874-1904) το κόμμα του Θεόδωρου Δεληγιάνη. Μόνη ανεξάρτητη της περιόδου η Παλιγγενεσία (1862-1899) του I. Aγγελόπουλου. Μετά το 1863 ο αριθμός των ελληνικών εφημερίδων αναπτύσσεται και φτάνει τις 68 εντός του βασιλείου και τις 16 στις περιοχές που είναι υπό οθωμανική κατοχή και στη διασπορά. Το Σύνταγμα του 1864 κατοχυρώνει την ελευθεροτυπία. Οι εκδόσεις γίνονται πια κανονικές εφημερίδες, με καθημερινή έκδοση, βελτίωση εμφάνισης (στήλες και εικονογράφηση), εκσυγχρονισμό των τυπογραφείων, συνεργασία με ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία, κοινωνικά θέματα, παρουσίαση της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής, χρονογραφήματα με την υπογραφή γνωστών λογοτεχνών. Παρ’ όλα αυτά, οι περισσότερες εφημερίδες είναι σχήματα βραχύβια, χωρίς προοπτική. Ο Τύπος σχεδόν στο σύνολό του επικεντρώνεται στα εθνικά ζητήματα και υποστηρίζει την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, χωρίς να λείπουν φαινόμενα εθνικισμού. Ταυτόχρονα είναι μαχητικά δημοκρατικός, από θέσεις υπεράσπισης του συντάγματος. Ενδεικτική η αντίδραση στις αντισυνταγματικές ενέργειες της κυβέρνησης Βούλγαρη, όταν σχεδόν το σύνολο των εφημερίδων υπέγραψαν το κείμενο «Διαμαρτύρησις του Τύπου της Πρωτευούσης», στις 20 Μαρτίου 1875, γεγονός που οδήγησε στην παραίτηση Βούλγαρη. Το 1875 ιδρύεται το πρώτο Πρακτορείο Εφημερίδων «Σπύρος Τσαγκάρης», ενώ το 1877 δημιουργείται το «Κεντρικό Πρακτορείο Εφημερίδων», συνένωση του «Σπύρου Τσαγκάρη» με εφημεριδοπώλες. Επιτυγχάνεται έτσι η καλύτερη διακίνηση των αθηναϊκών εφημερίδων. Μέχρι το 1912, όταν ιδρύεται από εκδότες εφημερίδων η «Εταιρεία Ελληνικού Τύπου», το «Κεντρικό» διαθέτει το μονοπώλιο. Την ειδησεογραφία από το εξωτερικό βελτίωσε αποφασιστικά η ίδρυση του «Τηλεγραφικού Πρακτορείου Στεφανόπολι», ενώ το 1875 ιδρύεται το «Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων», με πρώτο διευθυντή (έως το 1931) τον Ιωάννη Παρρέν. Τομή αποτέλεσε η έκδοση της Εφημερίς (1873-1901, 1912-1922), με ιδρυτή-διευθυντή τον Δημήτριο Κορομηλά. Πρόκειται για το πρώτο οργανωμένο καθημερινό φύλλο, με πλούσια ειδησεογραφία, που άσκησε μεγάλη επίδραση και στα υπόλοιπα έντυπα. Μια δεκαετία αργότερα η Ακρόπολις (1883-1920, 1920-89 και σύντομη έκδοση στα τέλη του 20ού αιώνα) του Βλάση Γαβριηλίδη, έκανε το επόμενο μεγάλο βήμα στη μέχρι τότε πορεία του ελληνικού Τύπου. Τίθενται σε λειτουργία για πρώτη φορά τα κυλινδρικά ταχυπιεστήρια (το περίφημο Μαμούθ) και οι λινοτυπικές μηχανές. Η Ακρόπολις καθιερώνει το ρεπορτάζ, τη δημοσιογραφική έρευνα, τις συνεντεύξεις και τις αποστολές. Το 1886 ξεκίνησε με 8.000 φύλλα ημερησίως, ενώ το 1904 έφτασε τις 20.000. Από το 1888 κυκλοφορεί και τη Φιλολογική Ακρόπολιν, το 1890 τον Πανελλήνιον Σύντροφον, αργότερα την πρώτη σομόν (ροζ) εφημερίδα (Εσπερινή Ακρόπολιν, 1899-1900) και το πρώτο περιοδικό ποικίλης ύλης Α.Ο.Δ.Ο. (Απ’ ‘Ολα Δι’ Όλους). Δυό ακόμα μεγάλες εφημερίδες της περιόδου είναι το Εμπρός και η Εστία. Το Εμπρός (1895-1930, 1945-82), με εκδότη τον Δημήτριο Καλαποθάκη, κατέκτησε μεγάλη κυκλοφορία (15.000-20.000 φύλλα το 1897), ενώ αναβάθμισε τη θέση των δημοσιογράφων. Συνεργάτες του οι λογοτέχνες Ιωάννης Κονδυλάκης, Κωστής Παλαμάς και Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Η Εστία (1894), με εκδότη τον Γ. Δροσίνη, μια σοβαρή και συντηρητική εφημερίδα που συνεχίζει την έκδοσή της μέχρι και σήμερα, διατηρώντας μάλιστα σχεδόν απαράλλαχτη την αρχική μορφή της. Άλλες εφημερίδες της περιόδου είναι το Σκριπ (1895-1917, 1920-30), με εκδότη τον Ευάγγελο Κουσουλάκο και 15.000 φύλλα κυκλοφορία, οι Καιροί (1872-1916, 1917-20), του Πέτρου Κανελλίδη, το Μέλλον (1863-77), η Αλήθεια (1865-1882), η Κρήτη (1869-1878), ο Νεολόγος των Αθηνών (1874-79), οι Νέαι Ιδέαι (1878-83), πρωτοποριακή αντιολιγαρχική εφημερίδα με συντάκτη τον Κ. Μαυρογιάννη, η Νέα Εφημερίς (1881-96), ο Χρόνος των Αθηνών (1885-87), η Ημέρα (1887-96) και το Άστυ (1890-1907). Την εποχή αυτή θα γνωρίσει μεγάλη άνθιση ο σατιρικός Τύπος, λειτουργώντας και ως προπομπός των νέων μεγάλων εφημερίδων. Η Βόμβα (1849), η Τράκα-Τρούκα (1848-53) και ο Δημόκριτος (1851) ανοίγουν το χορό. Αργότερα ακολουθούν ο Διάβολος (1867-76), ο Τραμπούκος (1866-69), ο Γάιδαρος (1869-72), ο Σατανάς (1871), που κυκλοφορούν είτε κανονικά είτε εκτάκτως. Ακόμα, το Φως (1860-77), ο Αριστοφάνης (1874-83), ο Αρχίλοχος (1876-79), ο Νέος Αριστοφάνης (1888-95), ο Ασμοδαίος (1875-85) του Θέμου Άννινου (συνεργάτες Εμμανουήλ Ροΐδης, Μπάμπης Άννινος, Γεώργιος Σουρής, Άγγελος Βλάχος), με διάδοχο το Σατιρικόν Άστυ (έως το 1990), που στη συνέχεια γίνεται σκέτο Άστυ. Στο σατιρικό γαλαξία προστίθενται ο Παληάνθρωπος του Ι. Βερβέρη, με 7.000 φύλλα τιράζ, το Σατιρικόν Σκριπτ (1893-95), το Μη χάνεσαι (1880-83) και Ο Ραμπαγάς (1878-89). Πάντως στα τέλη του αιώνα χάνεται η καυστική σάτιρα και περνάμε στο διασκεδαστικό χιούμορ, με χαρακτηριστικό τον Ρωμηό του Σουρή, με τις φιγούρες του Φασουλή και του Περικλέτου. Η εμφάνιση της εργατικής τάξης και των σοσιαλιστικών ιδεών οδηγεί στη δημιουργία των πρώτων σοσιαλιστικών εφημερίδων. Τα έντυπα συνδέονται με τις πρώτες ολιγάριθμες σοσιαλιστικές ομάδες, ενώ ανθούν κυρίως σε πόλεις με συγκεντρωμένο εργατικό δυναμικό: Εργάτης (Κεφαλλονιά και Αθήνα, 1875, Τρίπολη 1882), Οι Εργάτες (Κέρκυρα 1882 και Τρίκαλα 1883-88) Ελληνική Δημοκρατία (Πάτρα 1877), Γαλαξίας (Αθήνα, 1879), Εφημερίς του Λαού (Σύρος, 1880). Το 1882 εκδίδεται από τους τυπογράφους της Αθήνας ο Σύνδεσμος, η πρώτη συνδικαλιστική εφημερίδα. Ο Πλάτωνας Δρακούλης εκδίδει Το Άρδην (1885-87), ενώ το 1880 ο Στ. Καλλέργης τον Σοσιαλιστή, εφημερίδα του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου, την οποία διαδέχεται ο Σοσιαλισμός. Ιδιαίτερη κινητικότητα παρουσιάζουν και οι αναρχικές ομάδες (Φως, Πάτρα, 1895, Επί τα πρόσω, Πάτρα, 1898, Νέον Φως, Πύργος 1898). Η Εφημερίς των Κυριών (1887-1918) ήταν ένα άλλο πρωτοπόρο εγχείρημα, που εξέφραζε τις απόψεις του νεοσύστατου φεμινιστικού κινήματος. Εκδιδόμενη από την Καλιρρόη Παρρέν, γραφόταν μόνο από γυναίκες. Περίοδος 1900-40 Η πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα χαρακτηρίζεται ως «χρυσή δεκαετία» του Τύπου, με εισαγωγή σύγχρονων τεχνικών μέσων και πλούσια ειδησεογραφία χάρη και στις νέες δυνατότητες των τηλεπικοινωνιών. Αναπτύσσεται ο επιχειρηματικός χαρακτήρας της ιδιοκτησίας των εφημερίδων. Αποκτούν δομή ανάλογη με αυτή των ευρωπαϊκών, τις οποίες μιμούνται και αντιγράφουν. Πολυσέλιδες εκδόσεις, περισσότερες διεθνείς ειδήσεις, αποστολές στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, οικονομικές στήλες. Επίσης, λειτουργούν μεγάλα πιεστήρια και λινοτυπικές μηχανές. Αναπτύσσονται και οι πηγές εσόδων, καθώς προστίθενται η διαφήμιση, οι αγγελίες, οι καταχωρήσεις τραπεζών. Εμφανίζονται και ορισμένα φαινόμενα που άνθισαν στα τέλη του 20ού αιώνα, όπως η προσφορά δώρων και λαχείων και η δημιουργία ενθέτων! Παρουσιάζεται σημαντική αύξηση της κυκλοφορίας, λόγω και της καλύτερης οργάνωσης της διανομής. Το 1915 το ημερήσιο τιράζ των αθηναϊκών εφημερίδων έφτανε τα 150.000 φύλλα, το 1930-36 τα 360.000 φύλλα, ενώ η λογοκρισία της δικτατορίας του Μεταξά οδήγησε σε μείωση στα 260.000 φύλλα. Η πολιτικοποίηση του Τύπου κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα είναι εντονότατη και ο «εθνικός διχασμός» αποτυπώνεται στις σελίδες του. Από τη μια είναι οι φιλοβενιζελικές εφημερίδες, που υποστηρίζουν το Φιλελεύθερο Κόμμα (Πατρίς, Εστία, Νέα Ελλάς, Έθνος κ.ά.) και από την άλλη οι φιλοβασιλικές (Αθήναι, Εσπερινή, Χρόνος, Αστραπή, Νέον Άστυ κ.ά.). Αντιπολιτευτικές συνολικά προς το σύστημα είναι οι σοσιαλιστικές εφημερίδες. Την περίοδο αυτή εκδίδονται ορισμένες εφημερίδες που κυκλοφορούν –και συχνά κυριαρχούν- μέχρι σήμερα. Μπήκαν οι βάσεις των μεγάλων εκδοτικών συγκροτημάτων. Το 1913 εκδίδεται το Έθνος με πρώτο εκδότη τον Σπύρο Νικολόπουλο. Το Έθνος κυκλοφορεί μέχρι σήμερα, με ορισμένες διακοπές (Κατοχή, 1970 κλείσιμο από Χούντα έως 1981). Εμφανίζεται ο Ελεύθερος Τύπος (1917-27, 1963-64 και από το 1983 μέχρι σήμερα), με ιδρυτή τον Ανδρέα Καβαφάκη. Η Καθημερινή (1919 – έως και σήμερα) με ιδρυτή τον Γεώργιο Βλάχο, αντιβενιζελικής κατεύθυνσης, από τις μεγαλύτερες και εγκυρότερες εφημερίδες. Μέχρι το 1952, που απεβίωσε, στο τιμόνι ήταν ο εκδότης της. Στη συνέχεια ανέλαβε η κόρη του Ελένη Βλάχου-Λούνδρα. Το Ελεύθερον Βήμα (1922), με ιδρυτή τον Δημήτριο Λαμπράκη, πλούσια ύλη και έγκυρη εφημερίδα, συγκέντρωνε για πολλά χρόνια αξιόλογους δημοσιογράφους. Ο ίδιος εκδότης θα κυκλοφορήσει αργότερα τα Αθηναϊκά Νέα (1931), τα οποία μετά το 1945 ονομάζονται Τα Νέα. Το 1926 εκδίδεται από το ίδιο συγκρότημα και ο εβδομαδιαίος Οικονομικός Ταχυδρόμος, που επίσης εκδίδεται μέχρι σήμερα. Το 1923 εκδίδεται για πρώτη φορά η αντιβενιζελική Βραδυνή από τον Οικονομικό Συνεταιρισμό Δημοσιογράφων. Επανεκδόθηκε το 1945, ενώ το 1963 απεκτήθη από τους Πάνο και Τζώρτζη Αθανασιάδη. Κυκλοφορούν ακόμα το Νέον Άστυ (1901-07, 1915-19), οι Αθήναι (1902-26) με ιδρυτή τον Γεώργιο Πωπ, πλούσια ύλη και προσεγμένη εμφάνιση, ο Χρόνος (1903-18 και επανεκδόσεις έως 1925-26) του Κωστή Χαιρόπουλου, που υποστήριξε το κίνημα στο Γουδί (1909), τάχθηκε υπέρ του Βενιζέλου μέχρι το 1915, μετά εναντίον του, η Εσπερινή (1903-35) του Πέτρου Γιάνναρου, από τις πρώτες εντυπωσιοθηρικές εφημερίδες, με πηχυαίους τίτλους και πολυχρωμία, η αντιβασιλική Πατρίς (1905-35) του Σπύρου Σίμου, η Νέα Ημέρα (1855-1928, 1935-36), η Νέα Ελλάς (1913-20) και η βραχύβια αλλά σημαντική έπαλξη του δημοκρατικού πνεύματος και του δημοτικισμού Ανατολή (1919-20) του Ανδρέα Πουρνάρα, με συνεργάτες τους Δελμούζο, Γληνό, Τριανταφυλλίδη, Παλαμά. Το 1930 εκδίδονταν ακόμα στην Αθήνα η Πρωία με διευθυντές τους Σ. και Γ. Πεσμαζόγλου, η Ακρόπολις με τον Γ. Βουτσινά, το Σκριπ με Γ. Ευστρατιάδη, ο Ημερήσιος Τύπος με Κ. Αθάνατο, το Εμπρός με Α. Γιάνναρο, η Πολιτεία με Θ. Νικολούδη, ο Ριζοσπάστης της Κ.Ε. του ΚΚΕ, η Αθηναϊκή με Ό. Ευελπίδη, ο Ελληνικός Ταχυδρόμος με Ι. Διάκο και η Απογευματινή με διευθυντή τον Κ. Τσιφλάκο. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ανάπτυξη παρουσιάζει και ο αριστερός τύπος. Στη Θεσσαλονίκη η Φεντερασιόν εκδίδει την Εργατική Αλληλεγγύη (1908) και το Αβάντι. Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα του Πλάτωνος Δρακούλη εκδίδει την Έρευνα (1911) και το Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών του Νίκου Γιαννού την Οργάνωση. Το 1921 το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (μετέπειτα ΚΚΕ), που είχε ιδρυθεί το 1918, κάνει όργανό του την εφημερίδα Ριζοσπάστης. Ο Ριζοσπάστης πρωτοεκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1908 (έως το 1911) από τον Γ. Φιλάρετο ως μαχητική δημοκρατική εφημερίδα. Επανεκδόθηκε και μεταφέρθηκε από το 1917 στην Αθήνα από τον Γ. Πετσόπουλο. Η ιστορία του Ριζοσπάστη, που εκδίδεται μέχρι τις μέρες μας ως όργανο του ΚΚΕ, είναι συνυφασμένη με την πορεία του κόμματος και της Αριστεράς. Αντιμετωπίζει για πρώτη φορά την απαγόρευση τον Αύγουστο του 1925 από τη δικτατορία του Πάγκαλου. Αν και η ελευθεροτυπία κατοχυρώνεται στο σύνταγμα του 1864 και στην τροποποίησή του 1911, καθώς και στο σύνταγμα του 1927 (άρθρο 16), ο Τύπος συνεχίζει να διώκεται, με αποκορύφωμα τον ολοκληρωτικό του έλεγχο από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Παρά το γεγονός ότι οι αθηναϊκές εφημερίδες έχουν πια κατακτήσει ρόλο πανελλαδικών εντύπων, ανθίζουν και τοπικές εφημερίδες, ειδικά στις μεγάλες πόλεις. Στη Θεσσαλονίκη εκδίδονται η Αλήθεια (1903-09) του Σ. Μουρατόρη, το Φως (1914-59) των Δ. Ρίζου και Θ. Ρηγινού, ο Ταχυδρόμος-Τηλέγραφος Βορείου Ελλάδος (1920-1937), η Εφημερίς των Βαλκανίων (1918-41) των Ν. Μπουζάνη και Ν. Καστρινού, ο Ελληνικός Βορράς (από το 1936 έως τη δεκαετία του ’90) των Π. Λεβαντή, Β. Μεσολογγίτη, Χ. Χιωτόπουλου και η Μακεδονία (1911 έως σήμερα) των Κ. Βελλίδη και Γ. Ωρολογά. Το συγκρότημα Βελλίδη εξέδωσε το 1962 και την απογευματινή Θεσσαλονίκη, που κυκλοφορούσε μέχρι τη δεκαετία του ΄90. Σε άλλες πόλεις έχουμε την Θεσσαλία (Βόλος 1880), την Μικρά Εφημερίς (Λάρισα 1905), την Ελευθερία (Λάρισα 1922), τον Πελοποννήσιο (Πάτρα 1886) και τον Κήρυξ (Χανιά 1901). Το 1905 ιδρύεται το Συνδικάτο Τύπου, όπου ανήκουν οι διευθυντές των εφημερίδων και ο Σύνδεσμος Συντακτών για τους δημοσιογράφους. Σημαντικό βήμα για την οργάνωση των δημοσιογράφων αποτελεί η ίδρυση το 1914 της Ένωσης Συντακτών, με πρώτο πρόεδρο τον Ιωάννη Κονδυλάκη. Από το 1935, μετά την ψήφιση σχετικού νόμου, στην Αθήνα παρέμεινε μόνο η Ένωσις Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ), η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα. Κατοχή και Εμφύλιος πόλεμος Την περίοδο της Κατοχής οι κατακτητές επιβάλλουν αυστηρό έλεγχο στις εφημερίδες, με αποτέλεσμα όσες κυκλοφορούσαν νόμιμα να απηχούν τις απόψεις τους. Αλλά την ίδια περίοδο αναπτύχθηκε μια πραγματική εποποιία έκδοσης και διακίνησης παράνομου αντιστασιακού Τύπου. Οι τίτλοι που εκδόθηκαν είναι εκατοντάδες, καθώς πολλές τοπικές οργανώσεις αντιστασιακών κινημάτων εξέδιδαν τις δικές τους εφημερίδες. Οι εφημερίδες που κατά βάση εκδίδονταν στον πολύγραφο, κυκλοφορούσαν χέρι χέρι, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τοιχοκολλούνταν (εφημερίδες τοίχου). Από τα κεντρικά έντυπα ξεχώριζαν το όργανο του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), η Ελεύθερη Ελλάδα (1942), που μετά την απελευθέρωση κυκλοφόρησε ως νόμιμη ημερήσια εφημερίδα, για να τεθεί εκτός νόμου στον Εμφύλιο. Η ΕΠΟΝ εξέδιδε τα Νιάτα και τη Νέα Γενηά, ενώ ο ΕΛΑΣ τον Απελευθερωτή. Ο Ριζοσπάστης συνέχιζε την έκδοσή του ως όργανο του ΚΚΕ, ενώ η Αγροτική Φωνή εκπροσωπούσε το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας και η Μάχη την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας. Ο ΕΔΕΣ εξέδιδε τη Δημοκρατική Σημαία και την Εθνική Φλόγα, η ΕΚΚΑ την Απελευθέρωση, η ΠΕΑΝ τη Δόξα. Η Μαχόμενη Ελλάς υποστήριζε τον Π. Κανελλόπουλο. Λίγο πριν την απελευθέρωση κυκλοφόρησαν τα Καθημερινά Νέα (1944-46) του Λ. Ακρίτα, η Ελευθερία (1944-67) του Π. Κόκκα. Το 1945 εκδόθηκε ο δεξιός Εθνικός Κήρυξ του Α. Παράσχου, ο οποίος έκλεισε το 1976. Η περίοδος του Εμφυλίου ήταν μια τραγωδία για τον Τύπο, όπως και για τον τόπο. Ειδικά οι εφημερίδες και οι δημοσιογράφοι της Αριστεράς βρέθηκαν υπό απεινή διωγμό, κυριολεκτικά μέχρι εξοντώσεως. Από το τέλος του Εμφυλίου μέχρι την πτώση της Χούντας Τα πρώτα χρόνια κυριαρχεί η προσπάθεια να εξομαλυνθεί το σύστημα διανομής των εφημερίδων, ειδικά στην επαρχία. Από το 1945 λειτουργεί το Πρακτορείο Εφημερίδων Αθηναϊκού Τύπου, ενώ το 1952 ιδρύεται δεύτερο πρακτορείο. Παρά τις πληγές της πολεμικής δεκαετίας ‘40-’50, οι νέες κοινωνικές και πολιτιστικές ανάγκες, καθώς και οι ανανεωμένες πολιτικές αντιπαραθέσεις, οδηγούν σε νέο ενδιαφέρον για τον Τύπο. Την περίοδο αυτή ηγεμονεύουν οι εφημερίδες που έχουν εκδοθεί τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα και ανήκουν πια σε μεγάλες επιχειρήσεις, που ανήκουν συνήθως σε οικογένειες με εκδοτική παράδοση. Διαμορφώνονται τα πρώτα συγκροτήματα, όπως αυτό του Χρήστου Λαμπράκη με το Βήμα, Τα Νέα, τον Οικονομικό Ταχυδρόμο, τον Ταχυδρόμο, τις Εποχές και την Ομάδα, της Ελένης Βλάχου με Καθημερινή, Μεσημβρινή και τις Εικόνες, του Αθανασιάδη με Βραδυνή, Ημέρα και Ναυτεμπορική και των αδελφών Μπότση με Ακρόπολις και Απογευματινή. Ταυτόχρονα εκδίδονται και νέες εφημερίδες, όπως οι κεντρώες Προοδευτική Αλλαγή και Αθηναϊκή (1951-1976) του Ι. Παπαγεωργίου, ο Ανεξάρτητος Τύπος (1958-1962) των Ι. Πουρνάρα και Κ. Κύρκου και ο ακροδεξιός Ελεύθερος Κόσμος (1966-1982) του Σ. Κωνσταντόπουλου. Τη δεκαετία του ‘50 δημιουργήθηκαν συνθήκες έκδοσης αριστερών εντύπων, αν και παραμένουν οι απαγορεύσεις. Το 1952 εκδίδεται η Αυγή, εφημερίδα της ΕΔΑ, ενώ το 1964 κυκλοφορεί η Δημοκρατική Αλλαγή, που κινείται στον ίδιο χώρο. Η δικτατορία των συνταγματαρχών, τον Απρίλιο του 1967, απαγορεύει ξανά τις εφημερίδες της Αριστεράς. Η Καθημερινή, με δική της πρωτοβουλία, αναστέλλει την έκδοσή της. Η προλητπική λογοκρισία της Χούντας οδηγεί πάλι σε απαξίωση τον Τύπο. Το 1973 η Χούντα κλείνει το Έθνος και τη Βραδυνή, λόγω δημοσιεύσεων που κρίνει απαράδεκτες. Λίγο πριν την πτώση της Χούντας κυκλοφορούν μόνο έξι αθηναϊκές εφημερίδες: Ακρόπολις, Απογευματινή, Βήμα, Ελεύθερος Κόσμος, Εστία και Τα Νέα. Από τη μεταπολίτευση έως τις μέρες μας Η κατάρρευση της λογοκρισίας και όλων των απαγορεύσεων (πολλές από τις οποίες εξακολουθούσαν σε όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο), ο άνεμος πολιτικής και πολιτιστικής αλλαγής που διαπερνούσε όλη τη χώρα μετά την πτώση της Χούντας, διαμόρφωσαν ευνοϊκό κλίμα για την άνοδο της κυκλοφορίας και του ρόλου των εφημερίδων. Ο κόσμος στρέφεται στο μη λογοκριμένο πια Τύπο, αναζητώντας με λαχτάρα ό,τι του έλειπε χρόνια. Παρουσιάζεται έτσι μια εντυπωσιακή άνοδος στην κυκλοφορία. Επανεκδίδονται εφημερίδες που είχαν κλείσει: Αθηναϊκή, Αυγή, Βραδυνή, Καθημερινή, Ριζοσπάστης. Το 1975 εκδίδεται από τους Χρήστο Τεγόπουλο και Χρήστο Σιαμαντά (το 1978 αποχώρησε ο δεύτερος) η Ελευθεροτυπία, η οποία συγκέντρωσε νέο κοινό, διαμορφώνοντας ένα προφίλ δημοκρατικό, πλουραλιστικό και κριτικό. Η Ελευθεροτυπία θα κατακτήσει σταδιακά τη δεύτερη θέση στην κυκλοφορία των καθημερινών εφημερίδων, πίσω από Τα Νέα (με διευθυντή για πολλά χρόνια τον Λ. Καραπαναγιώτη που έχουν ηγεμονική θέση σε όλη αυτή την περίοδο. Το 1980 επανεκδίδεται η Μεσημβρινή από τον Χ. Σιαμαντά (το 1982 αγοράστηκε από τον όμιλο Βαρδινογιάννη). Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί και η Αυριανή των αδελφών Κουρή, υιοθετώντας ένα κραυγαλέο καταγγελτικό ύφος, με έντονα στοιχεία κιτρινισμού. Το 1981 κυκλοφορεί η πρώτη ταμπλόιντ εφημερίδα, το Έθνος, του Γ. Μπόμπολα, το οποίο χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη φωτοσύνθεση. Το πέρασμα από τη λινοτυπία στη φωτοσύνθεση ανεβάζει την ποιότητα των φύλλων, και μειώνει το χρόνο έκδοσης, επιτρέποντας την πληρέστερη κάλυψη των ειδήσεων. Το 1983 κυκλοφορεί η δεύτερη ταμπλόιντ εφημερίδα, ο Ελεύθερος Τύπος των Λ. και Α. Βουδούρη. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των εφημερίδων γίνεται πιο σύνθετο, καθώς πλέον ιδιοκτήτες δεν είναι μόνο άνθρωποι του Τύπου, αλλά ισχυροί επιχειρηματίες, που χρησιμοποιούν τις εφημερίδες για την προώθηση των συμφερόντων τους. Εμφανίζεται το φαινόμενο της «διαπλοκής», που απασχολεί ιδιαίτερα τον πολιτικό βίο. Την περίοδο αυτή ενισχύονται τα απογευματινά φύλλα, τα οποία κυριαρχούν έναντι των πρωινών. Ιδιαίτερα αναπτύσσονται οι κυριακάτικες εκδόσεις, με πρώτο το κυριακάτικο Βήμα, που ύστερα από την παύση έκδοσης του ημερήσιου (1982 έως 1998), κυκλοφορούσε ως πολυεφημερίδα, με διαφορετικά τμήματα που κάλυπταν όλα τα ενδιαφέροντα κατακτώντας τις πρώτες θέσεις της κυκλοφορίας. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 εκδόθηκαν από το συγκρότημα Κουρή ο Δημοκρατικός Λόγος (1986) και η Νίκη (1989), που υποστήριξαν το ΠΑΣΟΚ, η αριστερών αποχρώσεων Πρώτη (1986-90) του Χ. Καλογρίτσα και η Επικαιρότητα του Χ. Σιαμαντά. Τις ίδιες χρονιές σάλος προκλήθηκε από την είσοδο στο χώρο του Τύπου του επιχειρηματία Γ. Κοσκωτά, ο οποίος αγόρασε δύο παραδοσιακά συντηρητικές εφημερίδες, την Καθημερινή (1987) και τη Βραδυνή (1988), ενώ εξέδωσε και τις 24 Ώρες (1988). Το σκάνδαλο Κοσκωτά οδήγησε τον ίδιο στη φυλακή και τις δύο τελευταίες εφημερίδες σε κλείσιμο. Η Καθημερινή αγοράστηκε από τον επιχειρηματία Α. Αλαφούζο και, διατηρώντας το μεγάλο της σχήμα, με σημαντικές όμως καινοτομίες (οικονομικό ένθετο, συνεργασίες με έγκυρες ξένες εφημερίδες) κατάφερε να κατακτήσει μια πολύ σημαντική θέση στο εκδοτικό στερέωμα. Το 1989, ως αποτέλεσμα της κρίσης της Αριστεράς εκδίδονται δύο κυριακάτικες εφημερίδες αριστερής κριτικής, η Εποχή και το Πριν, που κυκλοφορούν έως σήμερα. Τον κυριακάτικο τύπο πλαισιώνει και το Tο Παρόν (1992) του Μ. Κουρή, ενώ αργότερα κυκλοφορεί και εφημερίδα του Σαββάτου, ο Eπενδυτής του M. Aνδρουλιδάκη (από το 2002 O Kόσμος του Eπενδυτή, με εκδότη τον N. Φελέκη). Την παράδοση των σατιρικών εντύπων διατηρεί ουσιαστικά μόνο το εβδομαδιαίο Ποντίκι, το οποίο κατά καιρούς φτάνει σε μεγάλες κυκλοφορίες. Το 1994 εκδίδεται ο Αδέσμευτος Τύπος (1994) του Κ. Μήτση και ακολουθούν η Εξουσία (1996 – 2001), η Αθηναϊκή (1997 – 2001) του Σ. Καρατζαφέρη και η Βραδυνή (1997-) του Γ. Τράγκα. Το 2000 εκδίδεται από τον ίδιο και H Xώρα. Στις οικονομικές εφημερίδες, που σημείωσαν μια ειδική ανάπτυξη στα τέλη της δεκαετίας του ‘90, περιλαμβάνονται η Nαυτεμπορική (1924), το Eξπρές (1962), η Hμερησία (1947), το Kέρδος (1985), το Xρηματιστήριο (1987), η Eπιχειρώ (2002), η Iσοτιμία (1994) και ο Mέτοχος (1998). Εκδίδονται και σκανδαλοθηρικές εφημερίδες, όπως οι Λοιπόν, Star, Το Όνομα, Traffic News και Espresso. Οι πολιτικές εφημερίδες, στο πλαίσιο ενός αχαλίνωτου ανταγωνισμού, γεμίζουν ένθετα και περιοδικά, πραγματοποιούν πάσης φύσεως προσφορές, προσαρμόζουν την εμφάνισή τους περισσότερο στα τηλεοπτικά δεδομένα (περισσότερες και μεγαλύτερες φωτογραφίες, μικρότερα κείμενα). Επίσης, ορισμένες προχωρούν και σε ηλεκτρονική έκδοση στο Διαδίκτυο (Internet). Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 η κυκλοφορία των εφημερίδων παρουσιάζει διαρκώς σημαντική πτώση, τόσο λόγω κοινωνικών αιτιών (εντατικοποίηση της εργασίας, έλλειψη ελεύθερου χρόνου) όσο και λόγω επικοινωνιακών εξελίξεων (κυριαρχία τηλεόρασης και εμφάνιση άλλων μορφών ηλεκτρονικής πληροφόρησης), καθώς και λόγω μιας σχετικής αποπολιτικοποίησης. Η κυκλοφορία των αθηναϊκών απογευματινών εφημερίδων έπεσε από 655.000 φύλλα πανελλαδικώς το 1994, σε 345.000 το 2003. H πτώση αυτή δεν αντισταθμίζεται από τη σημαντική άνοδο των πρωινών φύλλων (116.000 πανελλαδικά από 56.000). Aυξάνεται, έστω και λίγο, η κυκλοφορία των κυριακάτικων εφημερίδων σε 870.000 πανελλαδικώς από 841.000. Ήδη όμως το 1994 η συνολική κυκλοφορία ήταν πολύ μειωμένη σε σχέση με το 1989, πόσο μάλλον σε σχέση με το 1981 και το 1974. Nέο φαινόμενο, με την έναρξη λειτουργίας του μετρό, οι εφημερίδες που διανέμονται δωρεάν και «ζουν» από τις διαφημίσεις, όπως η Mετρό και η City Press. Προτομή του Βλάσση Γαβριηλίδη, αναμορφωτή της ελληνικής δημοσιογραφίας. Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νικόλαος Δραγούμης, εκδότης του περιοδικού «Πανδώρα». Δημοσιεύσεις της εφημερίδας «Βραδυνή» το 1973 (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Ο ποιητής και λαογράφος Γεώργιος Δροσίνης, διευθυντής του περιοδικού «Εστία», που αργότερα έγινε απογευματινή εφημερίδα (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Ο Δημήτρης Λαμπράκης, ιδρυτής της εφημερίδας «Ελεύθερον Βήμα» 1922 (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).